Tarczyca to niewielki gruczoł umiejscowiony na szyi człowieka. Tarczyca wytwarza hormony, które mają wpływ na funkcjonowanie całego organizmu. Wszelkie choroby tarczycy mogą więc negatywnie oddziaływać na nasze zdrowie. Szacuje się, że ponad 300 milionów ludzi na świecie cierpi na różnego rodzaju choroby tarczycy, a co ważniejsze blisko połowa nie jest ich świadoma. Zaburzenia pracy tarczycy są szczególnie niekorzystne dla kobiet planujących ciążę (mogą zdecydowanie utrudnić lub uniemożliwić zajście w ciążę) oraz ciężarnych (mogą być przyczyną poronienia lub negatywnie wpłynąć na stan płodu). Jak działa tarczyca, jaki wpływ ma na nasz organizm, jak się ją bada i jak leczy?
Po co nam tarczyca?
Tarczyca - mały gruczoł na szyi, nad tchawicą - waży najczęściej między 15 a 30 gramów i kształtem przypomina motyla z rozłożonymi skrzydłami. Zadaniem tarczycy jest wytwarzanie i wydzielanie do krwi hormonów: trójjodotyronina (oznaczana jako T3), tyroksyna (T4) i kalcytonina. Tarczyca współpracuje ściśle z przysadką mózgową, która produkuje tyreotropinę (hormon stymulujący tarczycę, znany pod skrótem TSH) - jej zadaniem jest pobudzanie tarczycy do produkcji hormonów T3 i T4 lub hamowanie tej produkcji.
Tarczyca jest gruczołem wielozadaniowym, a jej najważniejsze funkcje to:
- sterowanie przemianą materii we wszystkich komórkach, tkankach i narządach naszego organizmu;
- wpływ na naszą wagę (nieleczona niedoczynność tarczycy może powodować nadwagę bądź otyłość, a nieleczona nadczynność – chorobliwą chudość);
- wpływ na nastrój i samopoczucie (nieleczone choroby tarczycy mogą obniżać nastrój, a niedoczynność – nawet prowadzić do depresji);
- wpływ na energię i ruchliwość;
- udział w regulowaniu poziomów wapnia i fosforu we krwi;
- gospodarowanie jodem w organizmie (jod jest również niezbędny do prawidłowej pracy samej tarczycy – to z niego produkowane są hormony gruczołu);
- pośrednio oddziałuje na pracę serca (nieleczone choroby tarczycy mogą przyczynić się do rozwinięcia się miażdżycy i choroby wieńcowej)
Hormony tarczycy mają również wpływ na płodność człowieka - nasilona niedoczynność tarczycy może uniemożliwić zajście w ciążę lub spowodować jej przedwczesne zakończenie na skutek odklejenia się łożyska (poronienie). Nadczynność tarczycy może z kolei prowadzić do komplikacji związanych z nadciśnieniem i stanem przedrzucawkowym, a w skrajnych przypadkach – być przyczyną poronienia. Hormony tarczycy są także niezbędne do prawidłowego rozwoju płodu – przede wszystkim pobudzają dojrzewanie ośrodkowego układu nerwowego oraz wzrost i kształtowanie się kości. Niedobory hormonów tarczycy w życiu płodowym mogą spowodować upośledzenie umysłowe u dziecka oraz liczne wady układu kostnego.
Choroby tarczycy
Zaburzenia pracy tarczycy pojawiają się, gdy zawodzą oparte na sprzężeniu zwrotnym mechanizmy współdziałania między tarczycą i przysadką mózgową. Dwie podstawowe choroby tarczycy to jej nadczynność i niedoczynność. O nadczynności tarczycy mówimy wówczas, gdy gruczoł produkuje i wydziela do krwi więcej hormonów, niż jest to organizmowi potrzebne (metabolizm jest znacznie przyspieszony, a wartości T3 i T4 będą przekraczały normy). Z niedoczynnością tarczycy mamy do czynienia, gdy hormonów jest zbyt mało (metabolizm zwalnia, a wartości T3 i T4 są poniżej przyjętych norm). Nadmiar hormonów we krwi powoduje z kolei blokowanie wydzielania TSH przez przysadkę (w nadczynności tarczycy wartości TSH będą poniżej normy), a ich niedomiar – wzrost stężenia TSH (w niedoczynności tarczycy wartości TSH będą powyżej normy).
Niedoczynność tarczycy objawy:
- w badaniu krwi – wysoki poziom TSH;
- przybieranie na wadze i opuchnięcie skóry;
- wole, czyli pogrubienie szyi;
- senność , brak energii, podwyższona męczliwość;
- obniżony nastrój i stany depresyjne;
- marznięcie dłoni i stóp;
- sucha i szorstka skóra, ciemniejsze łokcie, kolana i pięty;
- suche, łamliwe i przerzedzone włosy;
- zaparcia;
- zmniejszenie popędu płciowego;
- problemy z miesiączkami (zaburzona regularność cyklów, najczęściej wydłużone cykle, w skrajnych przypadkach – brak miesiączki).
Nadczynność tarczycy objawy:
- w badaniu krwi – niski poziom TSH;
- szybka przemiana materii;
- przyspieszona praca serca (kołatanie serca) i podwyższone ciśnienie;
- wytrzeszcz oczu;
- suchość w ustach
- ataki gorąca; wilgotna i gorąca skóra;
- problemy ze snem;
- nadpobudliwość, nerwowość, zmienność nastroju;
- biegunki.
Choroby tarczycy częściej dotykają kobiet niż mężczyzn – prawdopodobnie dlatego, że to właśnie kobiety są bardziej podatne na choroby autoimmunologiczne. Gdy organizm zaczyna wrogo traktować własną tarczycę dochodzi do tzw. autoagresji, która może powodować stany zapalne gruczołu, chorobę Hashimoto (przewlekłe, autoimmunologiczne zapalenie tarczycy, w której organizm wytwarza przeciwciała niszczące komórki tarczycy; choroba jest najczęściej dwufazowa: najpierw ma postać łagodnej nadczynności, a następnie – niedoczynności) i chorobę Gravesa-Basedowa (schorzenie autoimmunologiczne, w którym system odpornościowy organizmu zmusza tarczycę do wytwarzania nadmiernych ilości hormonów, czego konsekwencją jest nadczynność tarczycy). Na tarczycy mogą również pojawiać się guzki, które należy obserwować pod kątem zmian nowotworowych.
Badania tarczycy – kto, kiedy i jak?
Badania tarczycy warto przeprowadzać profilaktycznie minimum raz na 2-3 lata. Obowiązkowo powinniśmy się nim poddać, jeśli zauważamy u siebie jakiekolwiek symptomy chorób tarczycy lub gdy w rodzinie są osoby ze zdiagnozowanymi chorobami tarczycy. Polskie Towarzystwo Ginekologiczne zaleca rutynowe oznaczanie stężenia TSH we krwi u wszystkich kobiet, które planują ciążę oraz po pierwszej wizycie położniczej (nie są to jednak wciąż badania obowiązkowe). Badaniom tarczycy powinny zatem poddać się kobiety, które chcą zajść w ciążę – najlepiej wszystkie, a koniecznie te, które w przeszłości chorowały na tarczycę (np. miały operację gruczołu lub stwierdzono obecność guzków) lub poroniły z nieustalonych przyczyn (możliwe, że powodem były właśnie zaburzenia pracy tego gruczołu). Za czynniki ryzyka choroby tarczycy przyjmuje się również: widoczne wole oraz wywiad chorób autoimmunologicznych w rodzinie (np. cukrzyca typu 1, niedokrwistość, bielactwo). Szczegółowe badania tarczycy są również jednymi z pierwszych, które zaleca się w razie występowania problemów z zajściem w ciążę.
Podstawowe badania tarczycy to badania poziomu stężenia jej hormonów we krwi. Można się im poddać w dowolnym dniu cyklu, najlepiej rano i na czczo. Skierowanie na badanie krwi może wystawić nam lekarz pierwszego kontaktu, ginekolog lub endokrynolog. Badania można również zrobić bez skierowania, odpłatnie (ich koszt to najczęściej kilkanaście złotych). Bada się przede wszystkim stężenie TSH w surowicy krwi (za wynik w normie przyjmuje się wartości mieszczące się w przedziale 0,4 – 6,0 IU/ml). Dokładniejsze wyniki uzyskamy sprawdzając dodatkowo stężenie fT3 i fT4 (czyli wolnych frakcji hormonów T3 i T4). Oznaczenie fT3 i fT4 jest konieczne podczas badań tarczycy przeprowadzanych u kobiet ciężarnych (stężenie tych hormonów zawsze należy odnosić do norm dla danego trymestru ciąży) – stężenie TSH w ciąży (zwłaszcza w I trymestrze) jest fizjologicznie obniżone, co uniemożliwia postawienie trafnej diagnozy. Choroby tarczycy mogą mieć charakter subkliniczny (przekroczone są normy TSH, ale stężenia fT3 i fT4 pozostają w normie) lub jawny, nazywany również pełnoobjawowym (stężenie TSH, fT3 i fT4 nie mieszczą się w normach). Jeśli w wynikach rozpoznano niedoczynność tarczycy, należy dodatkowo wykonać badanie przeciwciał przeciwtarczycowych: anty TPO i anty-Tg.
Jeżeli wyniki badań tarczycy są nieprawidłowe – należy koniecznie zgłosić się do endokrynologa lub ginekologa-endokrynologa, którzy zlecą ewentualnie dodatkowe, szczegółowe badania oraz USG tarczycy, a następnie dobiorą odpowiednie leczenie. Zanim rozpoczniemy starania o zajście w ciążę trzeba bezwzględnie wyrównać funkcje tarczycy!
Kiedy tarczyca blokuje płodność?
Tarczyca to ważny gruczoł produkujący hormony wpływające na funkcjonowanie całego naszego organizmu. Zdania specjalistów, endokrynologów i ginekologów, są jednak podzielone co do jego ważności w kontekście płodności. Brytyjscy badacze opublikowali nawet badania, według których wśród kobiet mających problem z zajściem w ciążę nie odnotowuje się zaburzeń pracy tarczycy częściej niż u reszty populacji. Zdecydowana większość ginekologów-endokrynologów jest jednak zgodna co do tego, że nie mieszczące się w normach wyniki badań stężeń hormonów tarczycy we krwi mogą być przyczyną problemów z zajściem w ciążę oraz jej utrzymaniem. Do niepłodności mogą prowadzić z pewnością ciężkie zaburzenia funkcjonowania tarczycy, a nasilona niedoczynność gruczołu powoduje zaburzenia miesiączkowania ograniczające płodność. Stwierdzono również, że niedoczynność tarczycy oraz silna nadczynność mogą być przyczynami nawykowych poronień.
Kobiety, które planują ciążę i u których podejrzewa się niedoczynność lub nadczynność tarczycy – muszą koniecznie wstrzymać starania o zajście w ciążę i wykonać badania, które wykluczą lub potwierdzą chorobę. Jeżeli choroba się potwierdzi – niezbędne będzie wykonanie pełnej diagnostyki i wdrożenia leczenia, a kobieta powinna od tego momentu stale pozostawać pod opieką endokrynologa (lub ginekologa-endokrynologa).
Zdiagnozowanie problemów z tarczycą to pierwszy krok do zwiększenia szans na ciążę. Leczenie chorób tarczycy (niedoczynności i nadczynności) polega na dobraniu odpowiedniej terapii hormonalnej przez endokrynologa. Początkowy etap leczenia może wiązać się z koniecznością częstych wizyt u lekarza i równie częstych badań – wszystko po to, by ustalić takie dawkowanie leków, które pozwoli uregulować stężenia hormonów we krwi. Niedoczynność tarczycy wyrównuje się podając L-tyroksynę (tyroksynę lewoskrętną), która pozwala na wyrównanie parametrów całej gospodarki hormonalnej, w tym strefy hormonów płciowych. W zależności od stopnia choroby – powrót do pełnej płodności, regularnego miesiączkowania i owulacji zajmuje najczęściej kilka miesięcy (sprawdź, czy OvuFriend wykryje u Ciebie owulację).
Niedoczynność tarczycy w ciąży
Prowadzenie ciąży u kobiety z chorą tarczycą należy powierzyć dwóm lekarzom: ginekologowi i endokrynologowi, którzy powinni ściśle ze sobą współpracować. Prostszym i częściej wybieranym rozwiązaniem jest zdecydowanie się na opiekę lekarza o dwóch interesujących nas specjalizacjach, czyli ginekologa-endokrynologa. Jeżeli choroby tarczycy zostały zdiagnozowane wcześniej, a stan hormonów odpowiednio wyrównany za pomocą leków – będziemy mogły cieszyć się okresem ciąży bez większych stresów. Oczywiście należy w takiej sytuacji bezwzględnie przestrzegać zaleceń lekarza (lub lekarzy), przyjmować leki w ustalonych dawkach (ciąża najczęściej wymaga zwiększenia dawek leków, w niedoczynności tarczycy zapotrzebowanie na lewotyroksynę u kobiety ciężarnej wzrasta o około 30-50%!) i o ustalonych porach (tarczyca jest gruczołem bardzo wrażliwym!, leki przyjmuje się zazwyczaj rano, na czczo, około 30-60 minut przed pierwszym posiłkiem) oraz poddawać się kontrolnym badaniom tak często, jak jest to potrzebne. Konieczne jest również skonsultowanie z lekarzem zapotrzebowania naszego organizmu na jod – zwiększone dawki tego pierwiastka zalecane są wszystkim ciężarnym (źródłem jodu są przede wszystkim ryby morskie i owoce morza), poza kobietami ze stwierdzoną nadczynnością tarczycy (jod może w tym wypadku zaostrzać objawy choroby). Z kolei dla kobiet ciężarnych leczących niedoczynność tarczycy – podawanie jodu jest wręcz zalecane (preparaty i dawki powinien jednak dobrać lekarz).
Jeśli jednak zaszłyśmy w ciążę nie badając wcześniej tarczycy – koniecznie poddajmy się odpowiednim badaniom jak najszybciej. Spora część objawów ciążowych może imitować symptomy niedoczynności (senność, osłabienie, nadmierne przybieranie na wadze, puchnięcie, problemy z koncentracją) bądź nadczynności tarczycy (podwyższona temperatura ciała, rozdrażnienie, rozdygotanie, nerwowość, problemy ze snem), a niezdiagnozowanie choroby tego ważnego gruczołu może spowodować utratę ciąży, zagrozić naszemu zdrowiu i życiu lub w poważny sposób zagrozić zdrowiu dziecka (do końca I trymestru ciąży tarczyca płodu nie produkuje własnych hormonów – dziecko jest więc uzależnione wyłącznie od funkcjonowania tarczycy matki). Jeżeli cokolwiek budzi nasze wątpliwości – najlepiej bezzwłocznie skonsultujmy je z lekarzem prowadzącym ciążę.
Należy podkreślić, że nieleczona lub nieprawidłowo leczona choroba tarczycy u kobiet w ciąży może być przyczyną licznych powikłań. Za bardziej niebezpieczną w kontekście ciąży uznaje się niedoczynność tarczycy, a ilość i waga powikłań z nią związanych zależą w głównej mierze od stopnia niedoboru hormonów tarczycy oraz czasu i jakości wdrożonego leczenia. Powikłania ze strony dziecka to przede wszystkim: zagrożenie niską masą urodzeniową i zespołem zaburzeń oddechowych, zwiększone ryzyko zgonu dziecka przed porodem, w okresie okołoporodowym i po porodzie, częstsze występowanie zaburzeń rozwoju neuropsychologicznego, a w przyszłości - obniżenie możliwości edukacyjnych. Powikłania ze strony matki to z kolei zwiększone ryzyko: poronienia, odklejenia łożyska, nadciśnienia ciążowego, przedwczesnego porodu, wzmożonego krwawienia poporodowego i niedokrwistości.
Kontroluj tarczycę po ciąży
Warto również wiedzieć, że choroby tarczycy mogą rozwinąć się po porodzie. Poporodowe zapalenie tarczycy (PPT) to odmiana choroby Hashimoto, która zazwyczaj rozwija się w ciągu kilku miesięcy po porodzie i może spowodować zarówno nadczynność jak i niedoczynność tarczycy. PPT może również wywołać lub nasilić symptomy depresji poporodowej.
Wedle obowiązujących w Polsce norm, każdy noworodek w 4-5. dniu życia poddawany jest badaniu krwi (krew pobiera się z pięty) w celu oznaczeniu stężenia hormonu TSH. Pozwala to na wykrycie wrodzonej niedoczynności tarczycy i jeśli to konieczne – wdrożenia natychmiast odpowiedniego leczenia, co pozwala w wickości wypadków zapewnić dziecku prawidłowy rozwój.
Leczenie przez matkę niedoczynności tarczycy za pomocą L-tyroksyny nie jest przeciwwskazaniem do karmienia piersią i nie wiąże się z ryzykiem wystąpienia u noworodka bądź niemowlęcia jakichkolwiek reakcji alergicznych. Z kolei preparaty przeciwtarczycowe, stosowane w leczeniu nadczynności tarczycy – mogą powodować u dziecka karmionego piersią skórną wysypkę alergiczną, ale obecnie również ich stosowanie nie jest uważane za przeciwwskazanie do karmienia piersią. Jeśli wystąpi reakcja alergiczna u dziecka, wówczas endokrynolog może zdecydować o zamianie leku (w większym stopniu do pokarmu przedostają się tyreostatyki, niż ich łagodniejszy odpowiednik: propylotiouracyl).
