Jeśli para bezskutecznie stara się zajść w ciążę, od jakich badań w przypadku mężczyzny najlepiej rozpocząć diagnostykę niepłodności? Na czym polega badanie nasienia, czy posiew nasienia?
Przede wszystkim u mężczyzny powinno się wykonać badanie ogólne nasienia. Ważne, aby było to badanie wykonywane zgodnie z zaleceniami WHO (najlepiej najnowszymi, z 2010 roku), może też być to tzw. badanie komputerowe (a tak naprawdę wspomagane komputerowo). Badanie ogólne polega na oznaczeniu kilku parametrów makroskopowych (widzianych „gołym okiem”) i mikroskopowych, do których należą np. koncentracja plemników, ich żywotność i ruchliwość, a także prawidłowość ich budowy. W badaniu ogólnym powinno się też ocenić obecność leukocytów w nasieniu, gdyż ich nadmiar może wskazywać na stan zapalny w męskim układzie rozrodczym - o objawach męskiej niepłodności.
W jaki sposób pobiera się próbkę nasienia i czy do badania należy się jakoś przygotować i z jakim mniej więcej kosztem musimy się liczyć?
Zwykle zaleca się, aby próbka nasienia została pobrana w wyniku masturbacji w specjalnym pokoju obok laboratorium, choć nie wszystkie laboratoria dysponują takim pokojem i wtedy nasienie trzeba dowieźć już oddane (najlepiej zastosować do tego zwykły pojemnik na mocz który można zakupić w aptece). Bardzo ważne jest aby przed badaniem zachować wstrzemięźliwość płciową minimum 2 dni, ale nie więcej niż 7 dni. Okres wstrzemięźliwości liczy się od ostatniego wytrysku (niezależnie czy było to w czasie stosunku, czy np. masturbacji). Koszty za badanie nasienia wg mojej orientacji wahają się w zależności od laboratorium od 60 do 200zł. Z reguły badanie komputerowe jest droższe niż wykonywane manualnie.
Badanie nasienia w takich warunkach dla niektórych mężczyzn może być dość stresujące… Czy są jakieś inne sposoby na pobranie próbki nasienia? Czy jest możliwe na przykład pobranie nasienia w domu w wyniku stosunku?
Tak. Wielu mężczyzn narzeka, że oddanie nasienia w laboratorium to dla nich niezbyt komfortowa sytuacja, choć jest także duża grupa panów, którzy wydają się nie mieć z tego powodu zbytnich problemów. Moim zdaniem w przypadków pacjentów z tej pierwszej grupy należy pozwolić na oddanie nasienia w domu. W domu mogą oni oddać nasienie poprzez masturbację albo ewentualnie w czasie stosunku płciowego, jednak bardzo ważne jest zwrócenie uwagi na następujące fakty. Przede wszystkim nie zaleca się pobierania nasienia w wyniku stosunku przerywanego ponieważ pH pochwy może mieć wpływ na próbkę. Nie można też oddawać nasienia do zwyczajnej prezerwatywy ponieważ zawiera ona środki plemnikobójcze. Możliwość pobrania nasienia w czasie stosunku daje natomiast specjalnie do tego celu przeznaczona prezerwatywa (Male Factor Pak) wykonana z materiału, który nie jest szkodliwy dla plemników i nie zawierająca żadnych środków przeciwplemnikowych. Tak uzyskana próbka może być następnie dostarczona do laboratorium i przebadana, a wynik badania będzie wiarygodny. Taka prezerwatywa to koszt 60-100 zł. Niektóre kliniki i laboratoria oferują możliwość jej zakupienia, jednak zapewne najwygodniej jest to zrobić przez Internet. W portalu, którego jestem redaktorem (www.badanie-nasienia.pl) i który współtworzę aby dostarczyć pacjentom merytorycznej i jasnej wiedzy nt. męskich problemów z płodnością oferujemy też możliwość zakupu tej prezerwatywy w dość konkurencyjnej cenie.
W przypadku oddawania nasienia w domu należy pamiętać, że nasienie należy dowieźć do laboratorium w możliwe najkrótszym czasie (nie powinno być to dłużej niż 60 minut) i w czasie transportu powinno się zapewnić próbce temperaturę zbliżoną do temperatury ciała. Bezwzględnie nie należy nasienia przechowywać w lodówce.
Czy jedno badanie nasienia jest wiarygodną oceną płodności mężczyzny, czy powinniśmy powtórzyć to badanie za jakiś czas, żeby potwierdzić otrzymany wynik? Jak bardzo jakość nasienia może zmieniać się w czasie - czy może zdarzyć się tak, że u tego samego mężczyzny w jednym dniu wynik będzie bardzo dobry, a za trzy miesiące już będzie poniżej normy lub odwrotnie?
Wg zaleceń WHO powinno się wykonać 2 – 3 badania nasienia i dopiero to pozwala na uzyskanie wiarygodniej wiedzy o statusie płodności pacjenta. Odstęp pomiędzy badaniami powinien wynieść minimum 3 tygodnie, ale praktyce czasem większy odstęp jest potrzebny aby uchwycić jakieś zmiany. To na ile jakość nasienia zmienia się w czasie zależy oczywiście od indywidualnego pacjenta, od jego fizjologii, a także od wieku, czynników środowiskowych, chorób które przeszedł i zażywane leki, diety itp. Dlatego w zależności od tego jakie jest narażenie danego pacjenta na te czynniki wyniki jego badań mogą się zmieniać, a jakość jego nasienia może się chwilowo lub trwale pogorszyć. Dość częstym przypadkiem powodującym „spustoszenie” w nasieniu jest gorączka (podwyższenie temperatury bardzo źle wpływa na produkcję plemników, a że proces produkcji plemników trwa około 3 miesięcy, to nawet gorączka dość odległa, o której pacjent już dawno zapomniał, może mieć znaczący wpływ). Choroba zwana świnką także powoduje załamanie produkcji plemników i czasem pacjenci którzy mają już dziecko, po przejściu tej choroby nie mogą mieć następnego. Podobnie jest z chorobą nowotworową, a właściwie z jej leczeniem – chemioterapia w znaczącym odsetku przypadków powoduje niepłodność, dlatego mężczyznom chorym na raka zaleca się zachowanie swojego nasienia w banku nasienia na wypadek gdyby w przyszłości chcieli mieć dzieci. Na szczęście obecnie taka możliwość jest powszechnie dostępna, ale w ferworze diagnozowania i leczenia nowotworu nadal często się o niej zapomina. Jakość nasienia dramatycznie pogarsza się także u panów stosujących anaboliki – dotyczy to przede wszystkim stałych bywalców siłowni, którzy chcą ponad miarę przyspieszyć przyrost masy mięśniowej.
Całą istotną grupą dolegliwość wpływających na jakość nasienia i płodność są też stany zapalne w męskim układzie rozrodczym, które mogą powodować duże fluktuacje w jakości nasienia. Różne przypadki można by tutaj mnożyć.
Tak czy inaczej, wynik badania nasienia nie może być traktowany jako niezmienny w czasie i zarówno wynik niezbyt dobry może się poprawić, jak i wynik prawidłowy może ulec pogorszeniu.
Należy też pamiętać aby po wdrożeniu leczenia w kierunku poprawy płodności odczekać z wykonaniem ponownego badania nasienia około 3 miesięcy, ponieważ tyle trwa proces wytwarzania plemników i dopiero po takim czasie można oczekiwać poprawy wyniku.
Moja ogólna rada w tym temacie jest taka, żeby bezwzględnie powtórzyć badanie w przypadku wyniku niekorzystnego („poniżej norm”), a w przypadku wyników prawidłowych powtórzyć badanie, jeśli pomimo dalszych prób nie udaje się uzyskać ciąży.
Czyli dobrze rozumiem, że prawidłowy wynik badania ogólnego nasienia nie daje nam gwarancji płodności mężczyzny?
Niestety prawidłowy wynik badania ogólnego nasienia nie daje gwarancji płodności (tak samo zresztą jak wynik „poniżej normy” nie wyklucza tego że dany pacjent zostanie ojcem w naturalny sposób). Wielu pacjentów oczekuje po wykonaniu tego badania, że otrzyma wynik o charakterze zero-jedynkowym, czyli „płodny” lub „niepłodny”. Niestety to tak nie działa. Wynik badania ogólnego mówi bardziej o szansach na powodzenie, a nie o pewności. Dzieje się tak dlatego, że badanie ogólne nasienia ocenia tylko kilka wybranych parametrów dotyczących plemników, a istnieje jeszcze bardzo wiele parametrów, które można zbadać tylko w bardziej szczegółowych testach, lub których nie da się zbadać wcale przy obecnej technice, lub nawet takich o których może jeszcze nie wiemy, że są istotne. Moja koleżanka „po fachu” opowiadała mi o pacjencie, który miał świetne wyniki badania ogólnego nasienia, jego partnerka także wydawała się nie mieć żadnych dolegliwości, ale pomimo tego przez lata bezskutecznie starali się o dziecko. Wykonywano u nich także kilkakrotnie in vitro, także bez efektu. Dopiero po latach, i to dość przypadkiem, ktoś wpadł na pomysł wykonania na nasieniu tego pacjenta testu wiązania z hialuronianem (ten test do niedawna nie był praktycznie dostępny, obecnie powoli zaczyna być wykonywany w klinikach leczenia niepłodności) i okazało się, że ten test wychodzi negatywnie, co w praktyce oznacza, że plemniki tego pacjenta nie miały zdolności do wiązania się z komórką jajową. Dlatego w tym przypadku, pomimo tego, że na pierwszy rzut oka, czyli w badaniu ogólnym, wszystko wyglądało świetnie to biologicznie plemniki tego pana nie były w stanie zapłodnić komórki jajowej. Takich lub podobnych przypadków jest z pewnością bardzo wiele.
Jakie zatem dodatkowe badania należałoby zrobić, aby uzyskać jak największą wiedzę o płodności mężczyzny?
Poza badaniem ogólnym nasienia można wykonać także inne, bardziej szczegółowe badania plemników, na przykład badania takie jak chromatyna plemnikowa (jakości materiału genetycznego plemników), testy na obecność przeciwciał przeciwplemnikowych, badania biochemiczne plazmy nasienia, opisywany powyżej test wiązania z kwasem hialuronowym, test postkoitalny.
Pewnym problemem jednak jest to, że możliwości leczenia większości z wykrywanych w ten sposób nieprawidłowości (choć nie wszystkich) są ograniczone – jednakże pomimo tego pary zmagające się z problemem niepłodności i tak często chcą ustalić przyczynę problemu, nawet jeśli do końca nie będzie można go rozwiązać... moim zdaniem jest to istotne ponieważ pomaga w określeniu szans, a przez to w podjęciu decyzji np. o adopcji, o skorzystaniu z metod rozrodu wspomaganego, czy o skorzystaniu np. z nasienia dawcy. A biologia i tak czasem spłata figla i da szansę mężczyźnie, którego wyniki by nie wskazywały na to, aby spłodził dziecko.
Jeśli okaże się, że wynik badania nasienia jest poniżej normy, czy wówczas jest w ogóle możliwa poprawa jakości nasienia czy raczej to i tak kobieta będzie leczona i stymulowana, aby uzyskać ciążę?
To wszystko niestety zależy od tego na jakiego lekarza trafi dana para. Zależnie od przyczyny tego, że wyniki nasienia są słabe, możliwości ich poprawy są różne - w niektórych przypadkach leczenie albo choćby nawet poprawa stylu życia (dieta, zaprzestanie palenia papierosów) może zrobić wiele, w innych, praktycznie nic. Niestety w umyśle wielu osób, w tym lekarzy ciągle pokutuje przeświadczenie, że w takim wypadku mężczyźnie nie za bardzo można pomóc i cała uwaga skupia się na kobiecie. Oczywiście to, żeby kobieta owulowała i była ogólnie „zdrowa” jest bardzo istotne, ale z poprawą jakości nasienia mężczyzny też można dużo zdziałać szczególnie jeśli chcemy parze pomóc zajść w ciąże naturalnie.
Jakie są najczęstsze przyczyny niskiej jakości nasienia?
To trudne pytanie. Często jest tak, że słaba jakość nasienia jest wynikiem łącznego działania wielu czynników. Są oczywiście przypadki problemów wrodzonych (mutacje genów, choroby genetyczne), powikłań rozwojowych (także z okresu życia płodowego) czy też urazów czy chorób. To są takie „jednoznaczne” przyczyny. Natomiast nie bagatelizowałabym wpływu czynników środowiskowych, które często działają w dużym natężeniu i w większej liczbie. Trzeba tu wspomnieć np. o złej diecie, papierosach, zanieczyszczeniu środowiska, stresie, a także o czym się sporo mówi – przegrzewaniu moszny, co dotyczy przede wszystkim osób prowadzących siedzący tryb życia np. kierowców. Powszechnie wiadomo, że produkcja plemników jest zaburzona jeśli temperatura jąder jest zbyt wysoka, dlatego należy dbać o ich właściwą „wentylację” i chłodzenie.
Czego bezwzględnie powinien unikać lub o co powinien zadbać mężczyzna, który planuje wkrótce zostać ojcem? Co może zrobić, aby jego plemniki były jak najlepszej jakości?
O pewne sprawy (np. dietę, zdrowy styl życia, zaprzestanie palenia papierosów i marihuany, nie przegrzewanie moszny, zrzucenie paru kilogramów jeśli to konieczne, redukcję stresu) można zadbać samemu „domowymi sposobami” - jak Twój partner może zwiększyć swoją płodność. Natomiast jest też wiele czynników, na które niestety nie mamy zbytniego wpływu np. zanieczyszczenie środowiska czy wiek. Jeśli mężczyzna obserwuje u siebie niepokojące objawy lub jeśli niepłodność pary trwa ponad 1 rok powinien bezwzględnie udać się do lekarza, najlepiej specjalisty w zakresie andrologii i zaczerpnąć jego porady.
Dziękuję za rozmowę!