Lekarze alarmują - jakość męskiego nasienia jest z każdym rokiem gorsza, co znacząco przekłada się na problemy z płodnością wśród par. Jakie czynniki mają wpływ na plemniki? Kiedy warto wykonać i jak wygląda badanie nasienia? Jakie są normy i sposoby na zwiększenie jakości męskiego nasienia? Ciekawa rozmowa z embriologiem dr n. med. Wojciechem Sierką, który na co dzień pracuje z parami, które marzą o rodzicielstwie.
OvuFriend: Panie Doktorze od czego zależy jakość męskiego nasienia? Co wpływa pozytywnie, a co negatywnie na męskie plemniki?
dr n.med. Wojciech Sierka: Dokonywane przez mężczyzn codzienne wybory, przyzwyczajenia, ale i styl życia mają ogromny wpływ na jakość nasienia oraz kondycję zawieszonych w nim plemników. W natłoku codziennych zobowiązań, pochłonięci pracą nawet nie pamiętamy o naszych jądrach. Nikt nas o nich praktycznie nie uczy, nie zapoznaje z właściwą instrukcją ich obsługi. A to właśnie ten narząd poddany hormonalnej kontroli ma niebagatelne znaczenia dla jakości męskich komórek rozrodczych, bez których nie może powstać nowe życie. Produkcja nasienia rozpoczyna się wraz z okresem pokwitania młodego mężczyzny i trwa do późnej jego starości. Jeden plemnik powstaje w czasie > 70 dni.
Czynników wpływających na plemniki, czyli jakość męskiego nasienia jest kilka:
Po pierwsze przegrzanie. Męskie jądra nie będą działać prawidłowo, chyba że pozostaną chłodniejsze niż reszta ciała. Ich zbyt duża ekspozycja na ciepło powoduje znaczny spadek liczby plemników i wpływa negatywnie na sam proces ich tworzenia. Przegrzanie może wynikać z oddawania się zbyt długo relaksowi w saunie, wannie z hydromasażem, regularnemu noszeniu obcisłej bielizny podnoszącej worek mosznowy do ciepłego podbrzusza, korzystaniu z mało przewiewnych spodni, noszeniu w kieszeni ciepłego smartfona. Dłuższe jazdy rowerowe również tworzą mniej przyjazne środowisko do produkcji nasienia. Temperatura jąder może być obniżana również z wykorzystaniem sposobów domowych lub specjalnych, chłodzących plastrów klejonych do moszny.
Po drugie otyłość. Zbyt wielka komponenta tłuszczowa w masie ciała mężczyzn jest znanym źródłem żeńskich hormonów, które nie promują prawidłowej pracy jąder oraz obniżają ilość plemników. Z drugiej strony po 35 roku życia, nadmierny wysiłek fizyczny może być przyczyną zaniżonych parametrów nasienia.
Po trzecie styl życia. Jakiekolwiek dawki alkoholu mają zawsze negatywny wpływ na bardzo wrażliwe gamety męskie – plemniki. Plemnik powstaje około 74 dni i jeśli po drodze coś go zatruje, to taki nieprawidłowy wydostanie się na powierzchnię. Szczególnie nadużywanie napojów wyskokowych jest poważnym czynnikiem uszkadzającym plemniki i wpływającym zdecydowanie negatywnie na spermatogenezę u mężczyzn. Palenie papierosów, nikotyna w bardzo dużym stopniu uszkadza chromosomy plemników (DNA), powoduje spowolnienie ruchu postępowego plemników (nie płyną „do przodu”) oraz zwiększa zaburzenia erekcji. Jeszcze gorsza jest marihuana ponieważ jej wypalanie zmniejsza liczbę plemników, osłabia bardzo mocno ich funkcjonowanie i wydatnie zmniejsza ogólną płodność u mężczyzn.
Praktykować należy bezpieczny seks. Choroby przenoszone drogą płciową, jak rzeżączka, chlamydia, opryszczka mogą powodować niepłodność. Zawsze podczas uprawiania seksu powinno stosować się zabezpieczenia lub angażować się w wzajemnie monogamiczny związek z osobą, której się ufa.
Po czwarte stres. Stres zwiększa odsetek nieprawidłowych plemników i ogólnie zmniejsza ich koncentracje w ejakulacie. Odpowiednia ilość snu, zdrowe odżywianie, relaks pomagają w rozładowaniu napięcia i stresu.
Po piąte dieta. Należy jeść tak, aby zmniejszać w ciele udział wolnych rodników, które uszkadzają plemniki. Przyjmować „końskie dawki” witaminy C 1g na dobę, które „wymiatają” z organizmu wolne rodniki - dużo ich powstaje po spożyciu mięs. Vit. C przyjmować z owoców cytrusowych i ich soków, słodkiej papryki, kiwi, truskawek, pomidorów, brokułów, brukselki, kapusty, ziemniaków, nabiału. Poleca się także przyjmowanie specyfików z cynkiem - który ma ogromne znaczenie dla nasienia oraz innych suplementów diety na polepszenie jakości spermy. Cynk 30mg dwa razy na dobę (ostrygi, drób, skorupiaki - krab i homar, płatki śniadaniowe wzbogacona wersja, orzechy i fasola, produkty z pełnego ziarna pszenicy, nabiał, nasiona dyni to kopalnia cynku, który traci się z każdym wytryskiem w ilości kilku mg!!!).
Dobrze jest zajadać się vit. B (zielone, liściaste warzywa, takie jak szpinak, sałata rzymska, brukselka i szparagi, owoce i soki owocowe, zwłaszcza pomarańcze i sok pomarańczowy, orzechy, fasola i groch, pełnoziarniste, wzbogacone płatki śniadaniowe, wzbogacone produkty mączne, takie jak pieczywo i makaron), vit. B-12 1g na dobę - ryby i owoce morza, zwłaszcza małże, mięso i drób, zwłaszcza wątróbka, produkty mleczne, takie jak jaja i mleko, wzbogacone płatki śniadaniowe, drożdże spożywcze, ale nie z piwa.
Nie żałować w diecie vit. D - tłuste ryby, takie jak łosoś, makrela i tuńczyk, wątróbka wołowa, sery żółte, żółtka, wzbogacone mleko, jogurt i inne produkty mleczne, grzyby, vit. E - oleje roślinne, takie jak olej słonecznikowy i sojowy, orzechy i nasiona, zielone warzywa, takie jak brokuły i szpinak.
Pamiętać o koenzymie Q10 10mg na dobę (mięso = drób, zwłaszcza kurczak, ryby, takie jak śledź i pstrąg, oleje roślinne, w tym olej sojowy i rzepakowy, orzechy i nasiona, w szczególności orzeszki ziemne, nasiona słonecznika i pistacje), kwasach tłuszczowych omega-3 (ryby i owoce morza, zwłaszcza łosoś, makrela, tuńczyk, śledź i sardynki, orzechy i nasiona, w tym nasiona chia, siemię lniane i orzechy włoskie, oleje roślinne, takie jak siemię lniane, soja i olej rzepakowy), L-argininie 4g na dobę (mięso i drób, takie jak indyk i kurczak, orzechy i nasiona, zwłaszcza pestki dyni i orzeszki ziemne, migdały, fasola i soczewica, nabiał), nasionach kozieradki (600 mg ekstraktu z nasion kozieradki na dzień przez 12 tygodni), korzeniu żeń-szenia, w każdej postaci jadalnej, selenie 200mg na dobę (z bananów), L-karnitynie 4g na dobę, oleju lnianym 1 łyżka na dobę. Jak za pomocą diety poprawić parametry nasienia?
Zwiększyć wytrysk nasienia można dietą i suplementacją zażywając cynk zawsze w parze z kwasem foliowym. Para tych suplementów zwiększa liczbę plemników (1 mg kwasu foliowego i 15 mg siarczanu cynku spożywanych na dzień).
Należy pić więcej płynów (ale nie wód gazowanych, sodowych) - woda jest bazą nasienia. Alkohol odwadnia i zmniejsza liczbę plemników oraz obniża jakość spermy. Jeśli chce się mieć więcej plemników w wytryskiwanym nasieniu należy powstrzymać się od orgazmu na jeden lub dwa - trzy dni ponieważ typowa produkcja plemników wynosi około 1500 sztuk na 1 sekundę (130 - 200 milionów plemników na dzień).
Panowie powinni unikać bisfenolu (wydatnie zatruwającego plemniki) zawartego w plastikowych butelkach, opakowaniach typu PET. Mężczyźni powinni unikać spożywania fitoestrogenów, dużo ich jest w produktach sojowych oraz piwie.
Czy istnieje korelacja pomiędzy jakością męskiego nasienia a wiekiem? Czy jest podobnie jak w przypadku kobiet, że im mężczyzna starszy, tym jego płodność może być bardziej obniżona?
"Zegar biologiczny" mężczyzny nie jest tak oczywisty, jak ten u kobiety, a związany z wiekiem spadek płodności u mężczyzn jest bardziej stopniowy, chociaż jest. Uzyskane przez nas zależności statystyczne oparte już na kilkunastu tysiącach przebadanych próbek spermy wskazują jednoznacznie, że wiek starającego się o dziecko mężczyzny zaczyna mieć znaczenie po 35 roku życia. Wtedy to, jakość spermy, opisywana kilkoma parametrami, w tym m.in.: koncentracją plemników, objętością ejakulatu, ruchliwością i żywotnością plemników, obecnością form prawidłowych (jedna poprawna główka z akrosomem, silna wstawka, długa, pojedyncza i silnie pracująca witka) naturalnie maleje. Ogólnie mówiąc, im później rozpoczyna się staranie o potomstwo tym o nie trudniej (gorsza jakość nasienia, niższa potencja, niższy potencja l rozrodczy, więcej wad chromosomowych). Dodatkowo, poza wiekiem, nie bez znaczenia jest wszystko to, co zawarto powyżej, m.in. rodzaj diety, stylu życia, występowanie gorączek, stanów zapalnych (zęby, stawy), infekcji, przyjmowanie sterydów anabolicznych, niedobory wymaganych do produkcji spermy suplementów oraz rodzaj wykonywanej pracy (na minus dla hutnika, spawacza, kolejarza, górnika).
Jednakże, samo obniżenie parametrów nasienia u starszych mężczyzn nie wyklucza możliwości doczekania się potomstwa.
O ile w przypadku kobiet często można zauważyć potencjalne problemy z płodnością np. owulacja nie występuje. A jak jest z mężczyznami? Kiedy można podejrzewać, że coś może być nie tak? Kiedy warto wykonać badania, które pomogą zdiagnozować niepłodność u mężczyzn?
Kiedy pomimo usilnych prób naturalnego poczęcia ciąży brak (w okresie jednego roku regularnych starań o dziecko u ludzi młodych, bez antykoncepcji). Kiedy erekcja członka jest osłabiona lub pomimo stymulacji nie występuje samo oddanie nasienia w praktyce może nie wystąpić. Kiedy podejrzewa się obecność żylaków powrózków nasiennych, które utrudniając przepływ krwi przez jądra podnoszą ich temperaturę i wydatnie zmniejszają produkcję plemników. Kiedy rosną gruczoły piersiowe – może to być wskazówka do wykonania profilu hormonalnego (poziomu prolaktyny, testosteronu, itd.). Kiedy orgazm występuje, ale brak wytrysku nasienia (podejrzenie wytrysku wstecznego na skutek m.in. wad anatomicznych dróg wyprowadzających nasienie z jąder). Kiedy wie się, że jądra nie zstąpiły do moszny przed 3 rokiem życia (ryzyko całkowitej bezpłodności).
Jeśli tylko produkcja plemników w jądrach ma miejsce, to szansa na posiadanie spokrewnionego potomstwa, uzyskanego z własnych komórek rozrodczych istnieje; przy braku plemników w wytrysku można je mikrochirurgicznie pobrać bezpośrednio z jąder. Każdy mężczyzna powinien co najmniej raz na jakiś czas przebadać swoje nasienie. Dowiedzieć się, czy ma plemniki, czy są żywe, czy płyną prosto, każdego to powinno ciekawić, nie można w tym względzie być ignorantem. O męskiej niepłodności: przyczyny, objawy, leczenie.
Czy wystarczy badanie nasienia, czy mężczyzna powinien otrzymać skierowanie również na inne badania?
Badanie ogólne, podstawowe nasienia można rozszerzyć o bardziej dogłębne analizy spermy, w tym badanie pełne, z morfologią plemnika, czy też badanie MSOME poszukujące pod dużym powiększeniem niepożądanych wakuol w główkach plemników, czy fragmentację DNA zawartego w główkach plemników:
- Brak erekcji – seksuolog.
- Bolesny wytrysk – urolog.
- Podejrzenie nieprawidłowej pracy układu hormonalnego – endokrynolog.
- Nieprawidłowe funkcjonowanie układu moczowo-płciowego – urolog, androlog.
- Żylaki powrózków nasiennych – urolog, chirurg.
- Bakterie w wymazie spermy – urolog.
Jak wygląda badanie nasienia? Czy mężczyzna może dostarczyć próbkę do laboratorium? Czy trzeba ją pobrać na miejscu?
W każdym miesiącu, roku setki panów, z grupy pacjentów lub dawców oddają nasienie do badania. Rutynowo, nasienie oddaje się w specjalnie przystosowanym do tego celu intymnym pomieszczeniu Kliniki. „Oddanie nasienia” to nic innego jak normalny wytrysk nasienia (po masturbacji) wyprodukowanego w jądrach i towarzyszących im gruczołach:
- pęcherzykach nasiennych (z nich fruktoza odżywiająca plemniki + substancje podwyższające lepkość i galaretowatość dla utrzymania plemników w pochwie po wytrysku),
- gruczołach opuszkowo-cewkowych i gruczołach cewki moczowej (lubrykant, jako swoisty „smar” + przeciwciała anty-plemnikowe, które mogą mieć ujemny wpływ na płodność,
- gruczoł krokowy (kilka związków chemicznych, m.in. enzym PSA - antygen gruczołu krokowego, katalizator upłynnienia nasienia = uwolnienia plemników),
- najądrzach (tam plemniki dojrzewają przez 14 dni i się jeszcze nie ruszają), przez nasieniowody i prącie na zewnątrz ciała.
Pokój do oddawania nasienia wyposażony jest w wygodną leżankę, fotel, środki audio wideo, lubrykanty, środki higieny osobistej etc. Można tam przebywać przez dowolnie długi czas samemu lub z partnerką. Można oddać nasienie do dedykowanego pojemnika lub specjalnej prezerwatywy (bez środków plemnikobójczych). Nasienie można dostarczyć również w ciągu około 1-2 godzin bezpośrednio do Kliniki utrzymując pojemnik z próbką spermy w temperaturze +/- temperatury ciała - badania męskiego nasienia
Badanie nasienia - ile czeka się na wynik?
Wynik badania może być wydany bardzo szybko, na cito. Po ½ godziny od oddania następuje upłynnienie nasienia, które umożliwia już wykonanie podstawowej analizy plemników. Badanie podstawowe, ogólne, czy plemniki żywe, czy ruchome, w jakiej koncentracji: wynik już po kilkudziesięciu minutach.
Badanie szczegółowe, z morfologią, budową plemników: zwykle wynik na drugi dzień od oddania. Fragmentacja DNA określająca stopień „poszatkowania” chromosomów: po jednym dniu od oddania nasienia.
Badanie nasienia - jaki jest orientacyjny koszt takich badań?
Koszt podstawowych badań nasienia to ok. 100zł. Komplet badań, które są rozszerzone o:
- Morfologia plemników,
- Żywotność plemników (test eozynowy),
- MAR- test- IgG (obecność przeciwciał przeciwplemnikowych klasy IgG na powierzchni plemnika)
- POX (obecność aktywnych leukocytów).
To koszt ok. 240zł.
Czy i kiedy badania warto powtórzyć?
Jakość nasienia zmienia się w czasie i pod wpływem różnych czynników zewnętrznych (stres, choroby, dieta, używki, mała aktywność fizyczna, czynniki szkodliwe związane z pracą, itp). Dlatego diagnoza powinna być oparta na kilku wynikach. Pojedynczy wynik badania nasienia (nawet wskazujący na azoospermię = całkowity brak plemników) nie upoważnia jeszcze do zakwalifikowania pacjenta jako bezpłodnego. Także wynik badania zleconego podczas wcześniejszej wizyty u specjalisty (która odbyła się np. rok temu) nie upoważnia lekarza do wydania ostatecznej diagnozy.
Badanie nasienia powinno się zawsze powtarzać, co jakiś czas. Jeśli przyczyna obniżonej płodności leży głębiej, badania nasienia należy powtórzyć co najmniej kilka razy w dłuższych odstępach czasu, po zastosowanych zaleceniach, kuracjach lekarza. Jednokrotna analiza nasienia chociaż polecana dla każdego nie da nigdy obrazu pewnej biologicznej całości pracy i funkcjonowania jąder. W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości w wyniku badania nasienia, należy powtórzyć je w ciągu zwykle kolejnych 3 miesięcy (co obejmuje czas dojrzewania kolejnych plemników).
A jakie obecnie są normy męskiego nasienia? Czy to prawda, że z każdym rokiem normy są obniżane, ponieważ plemniki współczesnych mężczyzn są dużo gorszej jakości niż kilkanaście/kilkadziesiąt lat temu?
Nasienie jest zazwyczaj białe lub szare, od czasu do czasu żółtawe. Różowe lub czerwone nasienie sugeruje obecność krwi. Krzepnie niemal natychmiast po wytrysku, tworząc lepką, galaretowatą ciecz. Upłynnia się ponownie 5 - 40 minut. Światowa Organizacji Zdrowia (WHO) definiuje „normalne" parametry nasienia:
- Objętość ejakulatu ≥ 1,5 ml.
- Całkowita liczba plemników w ejakulacie ≥ 39 mln.
- Koncentracja plemników (liczba plemników w 1 ml nasienia) ≥ 15 mln.
- Ogólny odsetek ruchliwych plemników (ruch postępowy i niepostępowy) ≥ 40%.
- Odsetek plemników o ruchu postępowym ≥ 32%.
- Żywotność plemników (odsetek plemników żywych) ≥ 58%.
- pH spermy ≥ 7,2.
- Morfologia plemników (odsetek plemników o całkowicie prawidłowej budowie) ≥ 4%.
Można badać również dodatkowo w spermie leukocyty (test) z preoksydazą < 1 mln (jeśli nasienie zawiera dużą liczbę białych krwinek, może to wskazywać na istniejące zakażenie lub zapalenie).
Immunobead test (jego celem jest wykrycie przeciwciał przeciwplemnikowych w ilości zaburzającej funkcję plemników) < 50 %.
Fruktoza (zasób energetyczny dla plemników) ≥13 mmol/ejakulat.
Należy zaznaczyć, że nie są to wartości referencyjne (oparte na statystykach). Wartości te nie wyznaczają progu, poniżej którego mężczyzna jest bezpłodny i nie może mieć dzieci – po prostu jego szanse prokreacyjne mogą być mniejsze.
Podobnie prawidłowy wynik badania nasienia nie oznacza, że mężczyzna na 100% może zostać ojcem. Szacuje się, że 40% przypadków niepłodności u mężczyzn spowodowanych jest zmniejszoną produkcją spermy bądź gorszą jakością nasienia. Innymi przyczynami bezpłodności u mężczyzny mogą być, np. uszkodzenie jąder lub nasieniowodów w wyniku infekcji (np. rzeżączki) czy też urazu mechanicznego, termicznego, lub innego rodzaju promieniowania, a nawet choroby serca, płuc, nerek. Z kolei wyniki badania nasienia, w których parametry są znacznie poniżej normy, nie oznaczają bezpłodności u mężczyzny. Pacjent ze znacznymi zaburzeniami parametrów nasienia np. liczebnością plemników poniżej normy, ma szanse na zostanie ojcem.
Szeroko rozumiana współczesność, cywilizacja wyraźnie odcisnęła swoje piętno na jakości spermy panów niezależnie od kraju pochodzenia. Aktualnie wśród typowych przedstawicieli populacji męskiej jakość nasienia jest szczególnie niska, w stosunku do nasienia naszych nawet nieodległych przodków (tych sprzed 50 lat). Tylko niektórym z nich udaje się uzyskać zadowalające parametry nasienia, zawarte w przywołanych „normach”.