Torbiele, nazywane również cystami (cystis ovarii), to patologiczne przestrzenie oddzielone od prawidłowej tkanki ściankami. Torbiele mogą formować się w okolicach różnych narządów ludzkiego organizmu. Proces formowania się cyst to  encystacja (inaczej: otorbienie).

Torbiele wypełnione są najczęściej płynem surowiczym, ale w ich wnętrzu może również znajdować się krew lub inna zawartość (w tym lita). Torbiel na jajniku to dość powszechna zmiana, zwłaszcza u kobiet w okresie rozrodczym (miesiączkujących). Jaką mogą mieć postać i jakie są przyczyny ich powstawania? Jakie dają objawy i jak wpływają na funkcjonowanie jajników? Jak się je leczy i kiedy muszą być koniecznie operowane?

Torbiel na jajniku - rodzaje torbieli i przyczyny ich powstawania

Torbiele jajników są jedną z najczęstszych patologii ginekologicznych, zazwyczaj mają postać łagodną, choć mogą się również okazać zmianami złośliwymi. Etiologia torbieli jajników nie jest do końca poznana, a specjaliści (lekarze i naukowcy) wskazują na uwarunkowania genetyczne (występowanie w rodzinie torbieli, ale również nowotworów jajnika, piersi i odbytu), nieleczone lub przewlekłe stany zapalne dróg rodnych oraz zaburzenia hormonalne - jako najbardziej prawdopodobne przyczyny powstawania cyst.

Do czynników, które mogą zaostrzać ryzyko powstawania cyst należy zaliczyć: wiek (okres rozrodczy oraz czas po menopauzie), używki (przede wszystkim palenie papierosów), otyłość oraz brak dzieci i pominięcie karmienia piersią. Torbiele jajnika mogą występować pojedynczo lub mieć charakter mnogi oraz znajdować się w jednym lub równocześnie w obydwu jajnikach. Jeżeli jest ich dużo i znajdują się w obydwu jajnikach – mogą uniemożliwiać lub znacząco utrudniać prawidłowe jajeczkowanie (przede wszystkim dojrzewanie komórki jajowej), a tym samym znacząco wpływać na płodność kobiety - jakie objawy mogą wskazywać na problemy z płodnościąu kobiet? Różne może być umiejscowienie torbieli – mogą one znajdować się wewnątrz jajnika, w jego ścianach lub na zewnątrz jajnika (tzw. torbiele egzofityczne). Do tej pory opisano około 40 typów torbieli.

Torbiel na jajniku - rodzaje 

Najczęściej występujące rodzaje torbieli to:

Torbiele czynnościowe – to torbiele jajnika powstające w wyniku jakiś nieprawidłowości związanych z dojrzewaniem komórki jajowej i tworzeniem się pęcherzyka Graafa; torbiele czynnościowe to m.in.: torbiele pęcherzykowe (powstające, gdy pęcherzyk Graafa nie pęka, a zamiast tego zaczyna się rozrastać i wypełniać płynem) i torbiele ciałka żółtego (powstające, gdy pęcherzyk Graafa przekształcony w ciałko żółte nie zanika – wówczas w jego wnętrzu rozwija się cysta);

Torbiele nieczynnościowe – to torbiele powstające niezależnie od procesu dojrzewania komórki jajowej; torbiele nieczynnościowe to m.in.: torbiele endometrialne (tworzą się w przebiegu endometriozy, gdy tkanka wyścielająca macicę „wszczepia się” w inne tkanki, cysty endometrialne wypełnione są krwią w kolorze ciemnobrunatnym); torbiele dermoidalne (powstają prawdopodobnie z nierozwiniętego organizmu płodu, mogą zawierać np. komórki naskórka, tkankę tłuszczową i kostną, nazywane są również torbielami skórzastymi); torbiele surowicze (tzw. cysty proste, wypełnione płynem surowiczym, przyczyny ich powstawania nie są do końca rozpoznane).

Endometrioza i torbiele

Endometrioza to choroba, w której mówi się o heterotopowej lokalizacji endometrium, czyli błony śluzowej macicy. Endometrium u zdrowej kobiety znajduje się wyłącznie w obrębie jamy macicy, a za zaburzenie uważa się występowanie błony macicy w innych lokalizacjach. Endometrium może pojawić się m.in. w obrębie mięśnia macicy (to najczęściej występujący rodzaj endometriozy), ale również w: jajowodach, jajnikach i pochwie, układzie moczowym i jelitach, a nawet w płucach i ośrodkowym układzie nerwowym (bardzo rzadko!).

Przyczyny wystąpienia choroby wciąż nie są do końca poznane, mówi się m.in. o teorii transplantacji (w której zakłada się „wsteczne miesiączkowanie”, podczas którego krew menstruacyjna ma przemieszczać się przez jajowody do jamy otrzewnej i dalej), teorii metaplazji (w której przyjmuje się, że niezróżnicowane komórki mogą przekształcać się właśnie w komórki endometrium) oraz teorii indukcji (łączącej dwie wcześniej wymienione teorie). Jedną z odmian edometriozy są torbiele endometrialne, nazywane również czekoladowymi lub smołowymi (ze względu na brunatnoczerwoną krew stanowiącą treść tych cyst). Torbiele endometrialne to patologiczne przestrzenie występujące najczęściej w obrębie mięśnia macicy, których ściany wyścielone są endometrium – błona macicy, złuszczająca się podczas miesiączkowania, zostaje uwięziona w cystach.

Zespół wielotorbielowatych jajników

Torbiele jajników są charakterystyczną, patologiczną zmianą jajników w przebiegu zespołu policystycznych jajników - PCOS, czyli Polycystic Ovary Syndrome. Przyczyną tej choroby są zaburzenia hormonalne negatywnie wpływające na funkcjonowanie jajników, a co za tym idzie – również na płodność kobiety. W jajnikach kobiety z PCOS powstają liczne pęcherzyki, w których dojrzewa komórka jajowa, ale pęcherzyki zazwyczaj nie wydostają się do z jajnika do jajowodu – obumierają w jajniku i z czasem zamieniają się w małe torbiele. Torbiele są drobne, ale jest ich dużo i są ułożone obwodowo w jajniku. PCOS może występować przy prawidłowych miesiączkach, ale często jego charakterystycznym objawem są właśnie miesiączki nieregularne lub ich brak (im bardziej choroba postępuje, tym rzadsze i bardziej nieregularne może być miesiączkowanie).

Zdiagnozowanie zespołu policystycznych jajników jest możliwe poprzez wykonanie USG trans waginalnego (w obrazie badania będą widoczne jajniki wypełnione drobnymi, licznymi pęcherzykami) oraz oznaczenia poziomów hormonalnych we krwi. PCOS nie da się całkowicie wyleczyć – można jednak i należy usunąć zaburzenia hormonalne, a leczenie dopasować do indywidualnych potrzeb kobiety (biorąc pod uwagę m.in. jej plany prokreacyjne, ewentualną insulinooporność, czy choćby problemy skórne mogące towarzyszyć zespołowi policystycznych jajników).
 

Torbiel na jajniku objawy i diagnoza

Torbiel na jajnikach mogą nie dawać żadnych objawów, zwłaszcza, gdy są małe i pojedyncze. W takich sytuacjach cysty znajdowane są przez przypadek, podczas rutynowego, kontrolnego badania USG. Im torbieli jest więcej lub im są większe – tym bardziej wyraziste mogą być ich objawy. Poważne dolegliwości mogą pojawić się, gdy dojdzie do skręcenia się torbieli lub pęknięcia (wówczas niezbędna jest jak najszybsza pomoc lekarska). Symptomy mogą być różne (zależne od rozmiaru, ilości i umiejscowienia torbieli) i mieć różny stopień nasilenia oraz być odczuwane przez kobiety w sposób zindywidualizowany.

Objawy mogące wskazywać na obecność torbieli w jajnikach:

• Ból podbrzusza;
• Wzdęcia w podbrzuszu;
• Uczucie parcia na pęcherz moczowy i problemy z oddawaniem moczu (zarówno skąpomocz, jak i częstomocz);
• Zaburzenia cyklu miesiączkowego (nieregularne miesiączki, krwawienia międzymiesiączkowe);
• Nasilenie się dolegliwości bólowych występujących podczas menstruacji i wzmożone krwawienie;
• Ból podczas stosunku płciowego;
• Tępy ból w dolnym odcinku kręgosłupa;
• Ogólne zmęczenie i osłabienie, brak apetytu i uczucie sytości, nudności i wymioty, przyrost wagi;

W przypadku pęknięcia cysty może się pojawić: krwawienie z dróg rodnych, krwiomocz, silny ból brzucha, tzw. „ostry brzuch” (w sytuacji wydostania się zawartości cysty do jamy otrzewnej  oraz zapalenia otrzewnej).

Każdy z wymienionych wyżej symptomów (mogą występować pojedynczo lub grupami) powinien skłonić nas do wizyty kontrolnej u ginekologa. Należy pamiętać, że wczesne wykrycie torbieli na jajniku lub jajnikach pozwala na szybkie podjęcie skutecznego leczenia poprzez zastosowanie odpowiedniej, indywidualnie dobranej terapii hormonalnej. W przypadku późno wykrytych i większych zmian – wzrasta ryzyko pęknięcia torbieli oraz rozwoju raka jajnika.

Ginekolog może wyczuć torbiele jajnika podczas rutynowego badania. Aby zweryfikować wstępną diagnozę wykonuje się badanie USG (transvaginalne, czyli przezpochwowe), które pozwala również na dokładną ocenę rozmiaru, kształtu oraz lokalizacji torbieli. Podczas USG możliwe jest też określanie zawartości cysty – czy jest ona płynna, czy lita. Dodatkowe badania, które uzupełniają diagnozę torbieli to: test ciążowy (ma na celu wykluczenie ewentualnej ciąży), oznaczenie poziomu hormonów (estrogenu, progesteronu, LH i FSH) oraz oznaczenie markerów nowotworowych (podwyższony marker CA-125 może oznaczać raka jajnika; oznaczenie markera CA-125 powinno zostać bezwzględnie przeprowadzane u kobiet powyżej 35. roku życia, u kobiet z wywiadem nowotworowym w rodzinie oraz w przypadku stwierdzenia litej zawartości cysty).

Torbiel na jajniku - leczenie 

Leczenie torbieli jajników zależy każdorazowo od indywidualnej oceny przypadku. Drobne, pojedyncze torbiele czynnościowe (torbiele pęcherzykowe, torbiele ciałka żółtego) wymagają najczęściej wyłącznie okresowej kontroli (USG transvaginalne, którego wykonanie zaleca się w 5-7 dniu cyklu) – większość tych zmian zanika samoistnie po kilku lub kilkunastu cyklach. Lekarz może również podjąć decyzję o zastosowaniu terapii hormonalnej (najczęściej są to jedno lub dwufazowe tabletki antykoncepcyjne, których przyjmowanie pozwala na uregulowanie cyklu i wyrównanie zaburzeń hormonalnych). 

Większe i liczne torbiele zlokalizowane w obrębie jednego jajnika (takie, które powodują uciążliwe dolegliwości, wiążą się z ryzykiem pęknięcia i/lub uciskają okoliczne tkanki bądź narządy), mogą wymagać interwencji chirurgicznej – laparoskopowego usunięcia cysty lub cyst (w przypadku, gdy nie ma podejrzenia, że zmiany mogą mieć charakter złośliwy) lub usunięcia całego jajnika (jeżeli zachodzi podejrzenie, że zmiana może mieć charakter złośliwy). O gorszym rokowaniu świadczyć mogą następujące cechy torbieli na jajniku (stwierdzone w badaniu USG tranvaginalnym): duża grubość ścian cysty i ich nieregularna budowa, nadmierne unaczynienie cysty i jej wielokomorowość (czyli obecność wielu komór wewnątrz torbieli) oraz zmiany mające charakter lity (lite wypełnienie cysty).

Kobieta posiadająca jeden jajnik - wciąż może zajść w ciążę.

Torbiel na jajniku a ciąża

Torbiele na jajniku mogą mieć negatywny wpływ na płodność kobiety - co jeszcze może powodować problemy z płodnością u kobiet? Cysty w jajnikach mogą zaburzać miesiączkowanie – nieregularne cykle i długie przerwy między miesiączkami znacząco obniżają możliwość wyliczenia terminu owulacji. Ponadto nie w każdym cyklu może pojawić się komórka jajowa gotowa do zapłodnienia (torbiele pęcherzykowe to cysty powstające właśnie z pęcherzyków Graafa, które nie pękły i nie uwolniły komórki jajowej).

Jeżeli chory (otorbiony) jest tylko jeden jajnik – drugi najczęściej pracuje bez problemu, a zajście w ciążę możliwe jest właśnie w wyniku jajeczkowania z jajnika zdrowego. Torbiele mogą również mechanicznie utrudniać lub wręcz blokować komórkom jajowym dostęp do jajowodów (do zapłodnienia dochodzi właśnie w jajowodzie). Zespół policystycznych jajników oraz endometrioza to dwie jednostki chorobowe, których charakterystycznym objawem są właśnie torbiele – obie choroby mogą znacząco utrudniać, a nawet uniemożliwiać zajście w ciążę.

W tym miejscu należy podkreślić wagę regularnych badań kontrolnych u ginekologa. Podczas takich badań wykrywane są nawet niewielkie cysty, co umożliwia podjęcie szybkiego leczenia i zminimalizowanie ryzyka wystąpienia poważniejszych problemów zdrowotnych (w tym również tych związanych z rozrodczością oraz zmianami nowotworowymi). Polskie Towarzystwo Ginekologiczne zaleca każdej kobiecie po 35. roku życia wykonywanie raz w roku profilaktycznego USG transvaginalnego.